سیمین دانشور؛ اولین نویسنده زن ایران و خالق سووشون

سیمین دانشور یکی از نویسندگان بعد از جریان مشروطیت در ایران است که به عنوان اولین زن ایرانی وارد عرصه ادبیات ایران شد. با انتشار رمان سووشون در سال 1348، سیمین دانشور به یکی از معروف‌ترین نویسندگان زن تاریخ تبدیل شد. اثر او به 17 زبان ترجمه شد و پرفروش‌ترین رمان پس از بوف کور صادق هدایت است. مخاطبان دلیل درخشش آثار او را وجود عنصر تعلیق و کشش رمان‌هایش ذکر می‌کنند؛ نیرویی که خواننده را ترغیب می‌کند تا اتمام داستان، کتاب را زمین نگذارد.

زندگینامه سیمین دانشور

سیمین دانشور 8 اردیبهشت 1300 در شیراز و در خانواده‌ای اهل علم، فرهنگ و هنر به دنیا آمد. مادرش قمرالسلطنه حکمت نام داشت؛ او دخترعموی علی‌اصغر حکمت (ادیب، رئیس دانشگاه تهران و بنیان‌گذار کتابخانه ملی ایران) بود. مادر نقاش بود و مدیریت هنرستانی دخترانه را برعهده داشت. پدرش، محمدعلی دانشور، پزشک بود و کتابخانه‌ای عظیم و مجهز داشت. سیمین دانشور دو خواهر به نام‌های هما و ویکتوریا و سه برادر به نام‌های منوچهر، هوشنگ و خسرو داشت. وقت آزادش را به مطالعه می‌گذراند و معلم سرخانه‌ای داشت که او را به از بر کردن اشعاری مانند شاهنامه فردوسی، منطق‌الطیر عطار و غزلیات حافظ ترغیب می‌‌کرد.

بانو سیمین، دوره ابتدایی را در مدرسه انگلیسی‌زبان مهرآیین گذراند. او از کودکی با اشعار حافظ و سعدی و آثار نویسندگان ادبیات کلاسیک ایران نظیر ناصر خسرو و بیهقی آشنا شد. در کتابخانه پدرش هم آثار نویسندگان ایرانی و هم آثار نویسندگان روز دنیا موجود بود.

دو کتاب‌فروشی معرفت و احمدی که از کتابفروشی‌های معتبر شیراز بودند، با پدر او دوستی داشتند و کتاب‌های تازه چاپ‌شده‌شان را به پدرش هدیه می‌دادند. سیمین اشتیاق فراوانی به کتابخوانی داشت و به زبان انگلیسی هم مسلط بود. به این ترتیب، خیلی زود با ادبیات جهان نیز آشنا شد. دبیرستان را در همان مدرسه مهرآیین گذراند.

در سال ۱۳۱۶ اولین مقاله‌اش را با نام «زمستان بی‌شباهت به زندگی ما نیست» نوشت. این انشاء آن‌قدر به مذاق معلم خوش آمد که ترتیبی داد تا آن را در روزنامه محلی شیراز منتشر کنند. در امتحان نهایی دیپلم شاگرد اول کل کشور شد. در سال ۱۳۱۷، به همراه هما و منوچهر به تهران آمد.

درگذشت پدر

سیمین دانشور ۲۰ ساله بود که پدرش «محمدعلی دانشور» درگذشت. پس از مرگ پدر، مادرش هم به تهران آمد و در خیابان ایرانشهر ساکن شدند. با این‌که از نظر مالی مشکلی نداشتند، سیمین تصمیم گرفت کار کند. در سال ۱۳۲۰ خورشیدی، به عنوان معاون اداره تبلیغات خارجی در رادیو تهران استخدام شد. علی اکبر کسمایی و احمد شاملو از همکاران او در رادیو بودند.

دو سال بعد، در سال ۱۳۲۲، از کار رادیو کناره‌گیری کرد و در روزنامه ایران مشغول به کار شد. از این زمان به بعد، او با نام مستعار شیرازی بی‌نام برای نشریات مختلف مقاله می‌نوشت و ترجمه هم می‌کرد. مرتضی کیوان او را تشویق کرد داستان‌های پراکنده‌اش را جمع‌آوری و منتشر کند. در ۱۳۲۷، اولین کتاب خود را با نام آتش خاموش (شامل ۱۶ داستان کوتاه) منتشر کرد. آتش خاموش نخستین مجموعه داستانی است که به قلم زنی ایرانی چاپ شده‌است.

آتش خاموش، اولین اثر سیمین دانشور

سیمین دانشور اولین اثر خود، «آتش خاموش» را در 22 سالگی نوشت و در 27 سالگی چاپ کرد؛ البته این داستان مشق اول او بود. سیمین دانشور وقتی که آن را به صادق هدایت نشان داد و نظرش را خواست به او گفت «اگر من به تو بگویم چطور بنویس و چکار کن دیگر خودت نخواهی بود، بنابراین بگذار دشنام‌ها و سیلی‌ها را بخوری تا راه بیفتی» و (دانشور) ادامه می‌دهد. البته خود سیمین دانشور علاقه چندانی به اولین اثرش نداشت و معتقد بود این مجموعه به مقتضای سنش بسیار رمانتیک است و هرگز اجازه چاپ مجدد آن را نداد.

تحصیلات سیمین دانشور

پس از نقل مکان به تهران هما در رشته پزشکی و منوچهر در رشته باستان‌شناسی مشغول به تحصیل شدند. سیمین مدتی در شبانه‌روزی آمریکایی تهران ساکن شد و آموزش زبان انگلیسی را پی گرفت. بعد در رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران مشغول به تحصیل شد.

در مقطع دکترا، رساله‌اش «علم الجمال و جمال در ادبیات فارسی تا قرن هفتم» نام داشت و استاد راهنمایش دکتر فاطمه سیاح بود. اما استاد در میانه راه درگذشت و سیمین دانشور کارش را با راهنمایی بدیع‌الزمان فروزانفر ادامه داد.

ازدواج سیمین دانشور

سیمین دانشور و جلال آل‌احمد در اتوبوسی که به سوی تهران می‌رفت با هم آشنا شدند. آن‌ها به‌سرعت دل به یکدیگر باختند و تصمیمشان برای ازدواج قطعی بود، اما مشکلاتی بر سر راهشان وجود داشت. مثلاً خانواده جلال که سنتی و مذهبی بودند، پذیرای چنین ازدواجی نبودند و پدر جلال حتی در روز ازدواج آن‌ها در سال 1329 نیز حاضر به دیدارشان نشد. هرچند مهمانان دیگری مانند صادق هدایت، صادق چوبک و انور خامه‌ای در عروسی‌شان حضور داشتند. مشکل دیگر فقر و بی‌پولی بود که البته انتخاب هر دوی آن‌ها بود.

در همین دوران بود که سیمین دانشور شروع به کار ترجمه کرد تا بتوانند خرجشان را دربیاورند. او البته با تسلط و توانایی ترجمه می‌کرد و سرعتش هم بالا بود، تا جایی که کتاب «سرباز شکلاتی» جرج برنارد شاو را در یک روز ترجمه کرد. سیمین دانشور که اولین کتابش، «آتش خاموش»، را در سال 1327 منتشر کرده بود، در سال 1331، برای ادامه تحصیلاتش در رشته زیبایی‌شناسی در دانشگاه استنفورد، به آمریکا سفر کرد، اما تنها و بدون همسرش.

مسافرت سیمین دانشور به آمریکا

سیمین دانشور در شهریور سال 1331 بورس تحصیلی دانشگاه استنفورد آمریکا را از طریق موسسه فولبرایت دریافت و برای تحصیل در رشته زیبایی‌شناسی به آمریکا رفت. او در دانشگاه استنفورد نزد «والاس استگنز»، داستان‌نویسی را آموخت و به گفته خودش در نوشتن داستان تحت تاثیر سبک نوشتاری والاس قرار گرفته است.

در این سفر سه ساله جلال همسرش را همراهی نکرد. نامه‌های رد و بدل شده در میان این دو بعدها در کتابی به نام «نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل احمد» به وسیله انتشارات «نیلوفر» چاپ شد. سیمین در هنگام تحصیلش در دانشگاه استنفورد علاوه بر نوشتن دو داستان کوتاه به زبان انگلیسی، کتاب‌هایی نظیر باغ آلبالو، رمان بئاتریس اثر آرتور شنیتسلر، دشمنان چخوف و رمز موفق زیستن نوشته دیل کارنگی را به فارسی ترجمه کرد. او سه سال پس از تحصیل در دانشگاه استنفورد به ایران بازگشت.

بازگشت سیمین به ایران

سیمین دانشور با اتمام تحصیلاتش به ایران بازگشت و شروع به تدریس در دانشگاه و مدارس نمود، اما به دلیل فشارهای ساواک به عنوان هیات علمی استخدام نشد. از دیگر فعالیت‌های سیمین دانشور پذیرش مدیریت نشریه «نقش و نگار» بود. از سوی دیگر، «کمدی الهی» سارویان، «همراه آفتاب» و «داغ ننگ ناتانیل» را به فارسی ترجمه کرد. در سال 1340 دومین مجموعه داستان سیمین که «شهری چون بهشت» نام داشت، منتشر شد. این مجموعه شامل ده داستان کوتاه است.

در زندگی‌ شخصی جلال و سیمین مشکلی وجود داشت: آن‌ها نمی‌توانستند بچه‌دار شوند. برای درمان به اروپا رفتند. آنجا متوجه شدند که مشکل از سوی جلال است. درمان را رها کردند و تصمیم گرفتند با تمام سختی‌ها زندگی را با یکدیگر ادامه دهند. هرچند سیمین دانشور پس از مرگ خواهرش، هما ریاحی، سرپرستی فرزند او، لیلی، را برعهده گرفت و عشقش را نثار او کرد. 

انتشار مشهورترین و پرفروش‌ترین اثر سیمین دانشور

سیمین دانشور اهل هیچ حزب سیاسی‌ نبود. هرچند به واسطه فعالیت‌های همسرش زیر ذره‌بین بود، خودش نخواست عضو هیچ حزبی شود. او در سال 1348 کتاب مشهور خود به نام «سووشون»، را منتشر کرد و کمی بعد هم همسرش را از دست داد.

او در ابتدای کتاب سووشون، چنین تقدیم‌نامه‌ای نوشته است: به یاد دوست که جلال زندگی‌ام بود و در سوگش به سووشون نشسته‌ام.

رمان سووشون در زمره پرفروش ترین آثار ادبی فارسی معاصر بوده و موجب شگفتی و استقبال منتقدان شد. از این رمان تاکنون 500 هزار نسخه چاپ شده است و آن را به 217 زبان زنده دنیا ترجمه کرده‌اند. این رمان درون‌مایه‌ای سیاسی دارد و در آن به ستیز با قدرتمندان و صاحبان ثروت و سرنوشت مملوء از سختی دهقانان و کارگران اشاره می‌شود. منتقدان سووشون را مهم ترین اثر سیمین دانشور می‌دانند.

دو ماه پس از انتشار این کتاب جلال مرگ جلال رخ داد و زندگی بیست ساله سیمین و جلال آل احمد با مرگ نابه‌هنگام او به پایان رسد.

سیمین دانشور پس از مرگ همسرش، به تدریس در دانشگاه ادامه داد. همچنان داستان می‌نوشت و با مطبوعات همکاری می‌کرد. سیمین دانشور در سال‌های آخر عمر گرفتار بیماری شده بود. خواهرش، ویکتوریا، مراقب احوالش بود، برایش خرید می‌کرد و صبح به صبح به او سر می‌زد.

سیمین دانشور و انقلاب اسلامی ایران

سیمین دانشور به واسطه عضویت در کانون نویسندگان ایران و همسرش با فعالیت سیاسی بیگانه نبود و از مخالفان نظام سلطنتی محسوب می‌شد. بسیاری از دوستان و نویسندگان هم‌دوره‌ای او باور دارند که سیمین افکار معتدل و آزادی‌خواهانه‌ای داشت و شخصیتی وابسته نداشت. مقاله سیمین دانشور درباره حجاب در 19 اسفند سال 1357 در روزنامه کیهان یکی از بحث‌انگیزترین کارهای او محسوب می‌شود. البته با گذر زمان نظر سیمین دانشور دستخوش تغییراتی اساسی شد.

رمان «جزیره سرگردانی» که وقایع آن از نزدیکی‌های پاگیری انقلاب اسلامی در کشور آغاز و تا بحبوحه انقلاب ادامه یافت، جزء آخرین آثار داستانی منتشره از سیمین دانشور، این بانوی کهنسال نویسنده است که در شمارگان بالایی به چاپ رسیده و مورد توجه محافل و منتقدان ادبی واقع شده است.

درگذشت سیمین دانشور

سیمین دانشور در اواخر عمر خود از بیماری‌های مختلفی رنج می‌برد و نهایتا در 18 اسفند سال 1390 بر اثر کهولت سن و ابتلا به بیماری آنفولانزا در سن 90 سالگی دیده از جهان فرو بست. سیمین دانشور در قطعه هنرمندان بهشت زهرای تهران و در همسایگی عبدالحسین زرین کوب و فریدون مشیری به خاک سپرده شده است. مقبره او در قطعه ۸۸؛ ردیف ۱۵۰ بـه عدد ۳۱ قرار دارد.

زن در آثار سیمین دانشور

آثار داستانی سیمین دانشور در سراسر تاریخ داستان پردازی ایران کم‌نظیر و از جهاتی یگانه است و برخلاف منفی نگری درباره شخصیت زن که حجم وسیعی از داستان‌های ایرانی را پر کرده و حتی نویسندگان زن هم در این زمینه نسبت به همجنسان خود جفا کردند، او زن را با همه جنبه‌های شخصیتیش به نمایش گذاشته‌است.

شخصیت‌های زن داستان‌های دانشور، تسلیم محض نیستند و برای تغییر شرایط فعالیت‌هایی انجام می‌دهند. زنان داستان‌های دانشور محصور در بند خانه نبوده و اکثراً (غیر از زن داستان تصادف، زن داستان مار و مرد و نیکو زن سلیم) در جامعه فعالیت می‌کنند. آنها گاهی در جایگاه قدرتمندی قرار دارند؛ سرپرست گروه باستان‌شناسی در داستان کوتاه تیله شکسته، گاهی استاد دانشگاه است.

زنان در رمان‌های جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان، گاهی وضع موجود را برنمی‌تابند و دست به مبارزه می‌زنند؛ هستی در رمان‌های جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان. در داستان‌های سیمین دانشور هم زنانی از اقشار متوسط و بالای جامعه حضور دارند و هم زنانی از طبقه فرودست. اجتماع نکته جالب توجه این است که زنان طبقه پایین جامعه نیز کار می‌کنند. هر چند کار آنها کار غیررسمی و کلفتی و خدمتکاری است، اما همانند سه زن داستان گلریزان از راضیه تجار، تسلیم محض شرایط، سنت و مردان نیستند. احترام به آزادی‌های بنیادی زن، که درون مایه جهان‌بینی دانشور را تشکیل می‌دهد، تلاش برای برابری زبانه ترازوی زنانگی ــ مردانگی و برقراری تعادل است.

اگر زن و مسائل زنان از هسته‌های بنیادی مباحث فمینیستی دانسته شود، سیمین دانشور همانگونه که خود نیز صراحت دارد، یک فمینیست است. سیمین دانشور، نخستین نویسنده زن ایرانی است که در تمام آثار خود، به شیوه‌های گوناگون، در پی بیان حقوق از دست رفته زنان است. او که به صراحت خود را فمینیست می‌داند، به نوعی از فمینیسم ایرانی و شرقی معتقد است که در آن از زیاده روی فمینیسم غربی خبری نیست. در فمینیسم دانشور جلوه‌هایی از فرهنگ دیرینه مردسالار، ناهنجاری‌های رفتاری مردان، مظلومیت و ستمدیدگی زنان، و بزرگداشت زن، آشکارا بازتاب می‌یابد.

آثار سیمین دانشور

مجموعه داستانهای سیمین دانشور
– آتش خاموش، اردیبهشت ۱۳۲۷
– شهری چون بهشت، دی ۱۳۴۰
– به کی سلام کنم؟ خرداد ۱۳۵۹
– از پرنده‌های مهاجر بپرس، ۱۳۷۶

• رمان‌های سیمین دانشور
– سَووشون معروف‌ترین اثر دانشور در تیر ۱۳۴۸
– جزیره سرگردانی، ۱۳۷۲
– ساربانْ سرگردان، ۱۳۸۰
-کوه سرگردان

ترجمه‌های سیمین دانشور
-سرباز شکلاتی، نوشته برنارد شاو، ۱۳۲۸
-دشمنان، نوشته آنتون چخوف، ۱۳۲۸
-بنال وطن، نوشته آلن پیتون، ۱۳۵۱
-داغ ننگ، نوشته ناتانیل هاثورن
-باغ آلبالو نوشته آنتوان چخوف، ۱۳۸۱
-ماه عسل آفتابی (مجموعه داستان)، نوشته ریونوسوکه آکوتاگاوا و…

• آثار غیرداستانی سیمین دانشور
– غروب جلال، انتشارات رواق، ۱۳۶۰
– شاهکارهای فرش ایران
– راهنمای صنایع ایران
– ذن بودیسم

همچنین بخوانید:

سردار بی بی مریم بختیاری: نویسنده و فعال حقوق زنان در زمان مشروطه

آزاده تبازاده؛ عضو ارشد ناسا و کاشف رابطه گرم شدن زمین با تخریب لایه اوزون

نصرت الملوک کاشانچی؛ اولین پزشک زن ایرانی در پزشکی قانونی

زندگینامه دکتر سکینه پری همدانی، اولین جراح زن ایران