سردار بی بی مریم بختیاری: نویسنده و فعال حقوق زنان در زمان مشروطه
سردار بی بی مریم بختیاری از زنان باسواد و روشنفکر عصر خود بود که به طرفداری از حقوق زنان برخاست. وی فنون اردوکشی نظامی و لشکرداری را از پدر و برادرانش آموخت و آموزهها را در زمان نبردهای انقلاب مشروطه در فتح تهران، اصفهان و همچنین جنگ جهانی اول به کار بست. وی از سرمایه مادی و معنوی خانواده خود برای تشکیل یک هنگ از سواران بختیاری، برای مبارزه با اشغالگران روس و انگلیس، در جنگ جهانی اول استفاده کرد.
تاریخ ایران را که ورق بزنیم در کنار مردان بزرگ، بانوان نیز از گذشتههای دور پا به پای آنها در میدان رزم حضور داشتند. شیر زنانی مثال زدنی که یکی از آنها شیرزنی به نام «بی بی مریم بختیاری» است، این شجاعت و دلاوری که در قالب یک زن قرار گرفته به قدری است که به دلیل نقش پر رنگش در انقلاب مشروطه و شجاعتی که داشته از سوی مردم لقب «سردار» را گرفت.
به گزارش ایران دکونومی، این بانوی بختیاری حدود یکصد سال پیش مبارزه با بیگانگان را به طور شفاف آغاز کرد و در دورانی که فقر و فقدان سراسر ایران را فرا گرفته بود، او نه تنها ۵۰ فقیر را تحت تکلف خود قرار داد، بلکه در خلال جنگ جهانی اول ماهی ۵۰۰ تومان نیز به نیروهای مبارز ایرانی که در برابر تجاوز بیگانگان ایستادگی میکردند کمک مالی کرد.
زندگینامه سردار بی بی مریم بختیاری
سردار بیبی مریم بختیاری، دختر حسینقلی خان ایلخانی، در سال ۱۲۵۳ در چنارود فریدن اصفهان زاده شد. در کنار ۶ برادر و ۱۲خواهر ناتنی در خانه ایلخانی زندگی کرد. ۴۰ روز پس از تولد بی بی مریم بختیاری، پدرش او را به نامزدی «علیقلی خان» پسر محمدعلی خان درآورد. حدود ۹ سالگی مریم، پدرش به دستور «ناصرالدین شاه» و با اشاره «ظل السلطان» حاکم مستبد اصفهان کشته شد.
بی بی مریم بختیاری در سن ۱۵ سالگی به خانه شوهری رفت که به نوشته خودش ۴۰ ساله بود و چندین زن و فرزند داشت. او به مدت چهارسال و شش ماه همسر علیقلی خان چهارلنگ بود تا اینکه همسرش درگذشت. بی بی مریم بختیاری از علیقلی خان چهارلنگ دارای سه پسر شد که یکی از آنها در کودکی درگذشت اما دو پسر دیگر وی به نامهای «علیمردان خان» و «محمدعلی خان» بعدها در زمان سلطنت رضاشاه به قیام علیه دولت مرکزی برخاستند و نام خود را درفهرست حماسه سازان تاریخ ثبت کردند.
او از ازدواج اول سه فرزند داشت و وقتی همسرش کشته شد، به خانه پدری بازگشت و در سن 24 سالگی مجدد ازدواج کرد. این بار چون همسرش مخالف راه او در پشتیبانی از آزادیخواهان بود بیپروایی کرد و پس از 6 سال زندگی مشترک از او جدا شد، البته دور از تصور نبود! چرا که او مفهوم آزادگی را درک کرده و با وجود همه آداب و رسوم قومی و تعصبات آن زمان که تنها هنر زن را در تعدد فرزندآوری و کارهای روزمره مثل همسرداری و … میدانستند، برای اهداف بزرگترش مهیا شد و به خاطر رسیدن به آن بسیاری از این قواعد را برهم زد!
بی بی مریم از زنان باسواد و روشنفکر عصر خود بود و به طرفداری از حقوق زنان برخاست. وی فنون اردوکشی نظامی و لشکرداری را از پدر و برادرانش آموخت و آموزهها را در زمان نبردهای انقلاب مشروطه؛ در فتح تهران و نیز فتح اصفهان، همچنین در جنگ جهانی اول به کار بست. وی از سرمایه مادی و معنوی خانواده خود برای تشکیل یک هنگ از سواران بختیاری، برای مبارزه با اشغالگران روس و انگلیس، در جنگ جهانی اول استفاده کرد.
تاثیرات و آموزشهایی که بی بی مریم بختیاری از پدرش «حسینقلی خان ایلخانی بختیاری» و برادرش «علیقلی خان سردار اسعد بختیاری» پذیرفت، راه او را به سوی آینده باز کرد و موجب شد که با کوشش خستگیناپذیر و پایداری کم نظیرش به عنوان یکی از مبارزترین سرداران آزادیخواه ایرانی شناخته شود.
بی بی مریم بختیاری هر چند در یک جامعه مردسالار آن زمان به دنیا آمد و در سنین نوجوانی بدون اینکه نقشی درازدواجش داشته باشد مجبور به ازدواج شد، اما توانست عمق مشکلات و مسائل زن ایرانی را درک کند. برای همین سکوت تاریخی زنان را میشکند و لب به اعتراض میگشاید. بی بی مریم بختیاری خواستار از میان رفتن سنتهای رایج مردانه زمان خود همچون سنت ناف بُری، ازدواج اجباری، نداشتن حق طلاق و برخوردار نبودن زنان از حق آموزش شد.
وی که دوران کودکی، نوجوانی و جوانی خود را در دشوارترین شرایط زندگی ایلی سپری کرده بود به خوبی توانسته بود مهارتهای رزمی همچون تیراندازی و سوارکاری را بیاموزد و در مبارزات آزادی خواهانه خود به کار بگیرد. بیبی مریم بختیاری طی جنگ جهانی اول به همراه عدهای از خوانین جانب آلمانیها را گرفت. برخلاف عدهای از خوانین بختیاری چون سردار محتشم، سردار ظفر و «سردار جنگ» که از متفقین و انگلیسیها حمایت کردند. این شیرزن بختیاری در حمایت از متحدین و آلمانها به شعار و حرف اتکا نکرد؛ بلکه اسلحه به دست گرفت و با انگلیسیها و روسها جنگید.
او همچون خیلی از مردان ملی و وطندوست دریافته بود که با بهرهگیری از کمک متحدین به ویژه آلمان میتوان به منافع روسیه و انگلیس ضربه زد و مقدمات اخراج آنها را از ایران فراهم کرد. نمیتوان بیبی مریم و دیگر میهن دوستان ایران، طی جنگ جهانی اول را وابسته به آلمان دانست بلکه در آن روزگار عملیترین راه جنگیدن با دشمنان دیرینه ایران یعنی روس و انگلیس و رهایی از چنگال آنها، همکاری با دشمن قدرتمند آنها یعنی آلمان بوده است.
خانواده بیبیمریم از بانفوذترین خاندانهای ایرانی در دوره قاجار بهشمار میآمد. پدرش، حسینقلیخان ایلخانی (از خوانین ایل بختیاری) و برادران او علیقلی خان سردار اسعد (از رهبران انقلاب مشروطه) و نجفقلی صمصامالسلطنه (دو دوره رئیسالوزرای ایران) و نیز عموزادگان وی، از رجال شناختهشده دوران قاجار و پهلوی محسوب میشدند. او مادر علیمردان خان بختیاری بود. بیبیمریم از پیشگامان مطالبات حقوق زنان و از مدافعان ملّی سرزمین ایران در خلال جنگ جهانی اول بهشمار میآمد.
همراهی بی بی مریم در فتح تهران
بیبی مریم، یکی از مشوقان اصلی سردار اسعد بختیاری برای فتح تهران محسوب میشد. وی طی نامهها و تلگرافهای مختلف بین سران ایل بختیاری و سخنرانیهای مهیج و گیرا، افراد ایل را جهت مبارزه با استبداد صغیر در زمان محمدعلیشاه قاجار، آماده میکرد و همواره به عنوان یکی از شخصیتهای ضداستعماری و استبدادی عصر قاجار مطرح بود.
بانو بیبی مریم بختیاری، قبل از فتح تهران، مخفیانه با عدهای سوار وارد تهران شد و در خانه پدری حسین ثقفی، منزل کرد. به مجرد حمله سواران بختیاری به فرماندهی علیقلیخان سردار اسعد، به تهران، پشت بام خانه را که مشرف به میدان بهارستان بود، سنگربندی کرد و با عدهای سوار بختیاری، از پشت سر با قزاقهای طرفدار محمدعلیشاه، مشغول نبرد شد. در این رویداد، او شخصاً تفنگ به دست گرفت و با قزاقان جنگید. نقش او در فتح تهران، میزان محبوبیتش را در ایل بختیاری، افزایش داد و طرفداران بسیاری یافت، به طوری که به لقب سرداری مفتخر شد.
علاوه بر این، سردار بی بی مریم بختیاری که در سال ۱۲۸۸ خورشیدی در نبرد آزادسازی اصفهان به همراه خواهرش «بی بی لیلی» فرماندهی یک ستون سواره نظام بختیاری را بر عهده داشت، در گیر و دار جنگ جهانی اول ( مردادماه ۱۲۹۳ تا آبان ماه ۱۲۹۷ خورشیدی)، نیز که ایران از هر سو مورد تجاوز نیروهای انگلیس و روس قرار داشت، با نیروهایش به نبرد با استعمارگران پرداخت. در سال ۱۲۹۵ خورشیدی که « ویلهم واسموس» افسر آلمانی با سربازانش در کنار عشایر جنوب ایران علیه انگلیسیها مبارزه میکرد، مریم بهترین نیروهای خود را برای همراهی با او و دلیران تنگستان و مبارزه با اشغالگران انگلیسی به تنگستان روانه کرد.
در سال ۱۲۹۷ خورشیدی و زمانی که نیروهای اشغالگر روسیه و انگلیس در نزدیکی اصفهان به تعقیب یک گروه لژیون ارتش آلمان و تعدادی از نمایندگان سیاسی آلمان پرداختند، سردار مریم که میخواست با پشتیبانی متحدین و به ویژه آلمانیها به مبارزه با استعمارگران روسی و انگلیسی بپردازد، با نیروهای زیر فرماندهی خود در منطقه تیران و کرون در برابر نیروهای مشترک انگلیس و روس ایستادند و پس از جنگی سخت، آنها را به عقبنشینی وادار کردند و لژیون آلمانی را نجات داده و با خود به پایگاهشان در «سورشجان» درمنطقه بختیاری برده و پناه دادند و پس از مدتی از راه خاک عثمانی، آنان را از ایران خارج بردند.
خبر نجات لژیون آلمانی به کمک سردار بی بی مریم بختیاری، امپراتور آلمان «ویلهم دوم» را برآن داشت که به پاس این شجاعت، بالاترین نشان امپراتوری آلمان یعنی «صلیب آهنین» را همراه با یک حکم و تصویر میناکاری و الماس نشان برای سردار مریم ارسال کند. بیبیمریم بختیاری تنها زنی بود که در دنیا توانست به دریافت این نشان نائل آید.
فعالیتهای بی بی مریم بختیاری در انقلاب مشروطه
منزل بیبی مریم، مأمن و پناهگاه بسیاری از آزادیخواهان عصر مشروطه بود. به طوری که هنگام فتح اصفهان، توسط روسها در جنگ جهانی اول، فن کاردف؛ کاردار سفارت آلمان، به خانه سردار بی بی مریم بختیاری پناه برد و مدت ۳ ماه و نیم، در پناه او بود، تا اینکه پس از شکست بختیاریها از روسها و کشته شدن ۵۸ نفر از سواران بختیاری، راهی کرمانشاه شد و از آنجا به برلن رفت.
جریان مبارزات سردار مریم بختیاری با بریتانیاییها در طی قرارداد ۱۹۱۹ و نیز کودتای ۱۲۹۹ همچنان ادامه یافت، به طوری که محمد مصدق، حاکم وقت فارس، در زمان کودتای ۱۲۹۹، پس از مخالفت و عزل از اصفهان، راهی منطقه بختیاری شد و مدتها مهمان بیبی مریم بود.
باستانی پاریزی؛ از مورخین معاصر، در خصوص سردار مریم مینویسد:
در این کوهستان زنی میزیسته که برابر ۱۰۰ مرد، در سرنوشت تاریخ معاصر ایران دخیل بوده است. منظورم بیبی مریم بختیاری است، که وقتی در جنگ بینالملل اول، ایرانیان وطنخواه ابتدا از اولتیماتوم روس و بعد از هجوم انگلیسیها، ناچار به مهاجرت و آواره کوهستان شدند، این زن نامدار، همه آنان را پناه داد.
خاطرات سردار بی بی فاطمه بختیاری
بیبیمریم زنی باسواد و روشنفکر بود و از معدود زنان زمان خویش بود، که حوادث عصر خویش را مینوشت. کتاب خاطرات بی بی مریم بختیاری سالها پس از درگذشتش، منتشر شد، که در آن درباره دوران کودکی و نوجوانی، شرح زندگی و حوادث سیاسی تا پایان دوره مشروطیت نوشته شده است. خاطرات بی بی به قلمی ساده و روان، از سال ۱۲۹۶ هجری شمسی ثبت شدهاست.
بیبیمریم در ابتدای خاطراتش این طور نوشتهاست:
به امید خداوند که امیدوارم فرصت بدهد به بنده که یک زن ایرانی و از ایل بختیاری میباشم، روزنامه خاطرات خود را ساده و مختصر بنویسم. به تاریخ ماه شعبان المبارک ۱۳۳۶ هجری قمری.
درگذشت بی بی مریم بختیاری
سرانجام به دستور رضا شاه پهلوی در سال ۱۳۱۶ خورشیدی در اصفهان آخرین برگ از زندگی سردار بی بی مریم بختیاری رقم خورد. پیکرش در آرامگاه «تخت فولاد» اصفهان در تکیه میرفندرسکی به خاک سپرده شد و خانه او را که در اصفهان در چهارراه قصر ابتدای خیابان شیخ بهایی واقع بود بنا به وصیت خودش به اداره فرهنگ هدیه دادند که در محل آن مدرسه «رودابه» احداث شد.
همچنین بخوانید:
مهلقا ملاح؛ مادر محیط زیست ایران
بی بی فاطمه استرآبادی؛ نخستین طنز نویس زن در ایران
مهین افشار؛ اولین زن تاجر ایرانی
نصرت الملوک کاشانچی؛ اولین پزشک زن ایرانی در پزشکی قانونی