مریم میرزاخانی: ملکه ریاضیات، نخستین زن و نخستین ایرانی برنده مدال فیلدز

به گزارش ایران دکونومی، مریم میرزاخانی یک بار کار خود را اینگونه توصیف کرد: مثل گم شدن در جنگل و تلاش برای استفاده از تمام دانشی است که می‌توانید جمع‌آوری کنید تا به ترفندهای جدیدی دست پیدا کنید و شاید با کمی شانس راهی برای خروج پیدا کنید. لذت بخش‌ترین قسمت لحظه‌ای است که راه‌حل را پیدا کرده و می‌گویم «آها»، هیجان کشف و لذت بردن از درک چیزهای جدید، احساس قرار گرفتن در بالای کوه و دیدن یک منظره زیبا و واضح را به انسان می‌دهد.

زندگینامه و تحصیلات مریم میرزاخانی

مریم میرزاخانی در ۲۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ (۱۲ مه ۱۹۷۷) در تهران به دنیا آمد. پدرش «احمد میرزاخانی» مهندس برق و رئیس هیئت مدیره مجتمع آموزشی نیکوکاری «رعد» بود. او با اتمام تحصیلات ابتدایی با شرکت در آزمون ورودی مدارس سمپاد وارد دبیرستان فرزانگان تهران شد.

مریم میرزاخانی در سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴ (سال سوم و چهارم دبیرستان) از دبیرستان فرزانگان تهران موفق به کسب مدال طلای المپیاد ریاضی کشوری شد و بعد از آن در سال ۱۹۹۴ در المپیاد جهانی ریاضی هنگ کنگ با امتیاز ۴۱ از ۴۲ مدال طلای جهانی گرفت. سال بعد، در المپیاد جهانی ریاضی کانادا، میرزاخانی با نمره کامل، رتبه اول طلای جهانی را به دست آورد. او به همراه «رویا بهشتی» نخستین دخترانی بودند که به تیم المپیاد ریاضی ایران راه یافتند. مریم میرزاخانی نخستین دختری بود که در المپیاد ریاضی ایران طلا گرفت. وی نخستین کسی بود که دو سال مدال طلا گرفت و نخستین دانش‌آموز شرکت‌کننده از ایران بود که در آزمون المپیاد ریاضی نمره کامل گرفت.

میرزاخانی دوره کارشناسی را در دانشگاه صنعتی شریف طی کرد. در این دوره، میرزاخانی اثبات ساده‌ای برای «قضیه شر» یافت که در ماهنامه انجمن ریاضی آمریکا چاپ شد.

او سپس به دانشگاه «هاروارد» رفت و آن‌جا در کلاس‌های «کورتیس مک مولن» از برندگان جایزه فیلدز، حاضر می‌شد. مریم در سال 2004 از دانشگاه هاروارد و به سرپرستی مک مولن دکترا گرفت.

بعد از اخذ دکترا، میرزاخانی با عنوان استادیار در دانشگاه پرینستون به تدریس مشغول شد. دو سال بعد، یعنی در سال ۲۰۰۶ نشریه «پاپیولار ساینس آمریکا» او را به عنوان یکی از 10 ذهن جوان جهان برگزید. میرزاخانی تا 2008 در پرینستون ماند و در این مدت زمان به درجه استاد تمامی ارتقاء یافت. سپس به استنفورد رفت و از اول سپتامبر 2008، در سن 31 سالگی به عنوان استاد تمام در این دانشگاه به کار مشغول شد.

پایان نامه او نحوه محاسبه حجم ویل-پترسون فضاهای مدول سطوح مرزی ریمان را نشان داد. علایق تحقیقاتی او عبارتند از نظریه «تایشمولر» Teichmüller، هندسه هذلولی، نظریه ارگودیک، و هندسه «هم‌تافته» symplectic.

مصاحبه مریم میرزاخانی با گاردین

مریم میرزاخان در سال 2014 و در مصاحبه‌ای با روزنامه گاردین گفت: از بچگی آرزو داشتم نویسنده شوم. هیجان‌انگیزترین سرگرمی من خواندن رمان بود. در واقع، من هر چیزی را که پیدا می‌کردم، می‌خواندم. تا سال آخر دبیرستان هرگز فکر نمی‌کردم ریاضیات را دنبال کنم. من در خانواده‌ای با سه خواهر و برادر بزرگ شدم. پدر و مادرم همیشه خیلی حمایت و تشویق می‌کردند. برای آنها مهم بود که ما حرفه‌های پرمعنا و رضایت‌بخشی داشته باشیم، اما آن‌قدرها به موفقیت اهمیت نمی‌دادند.

برادر بزرگترم کسی بود که به طور کلی مرا به علم علاقه‌مند کرد. چیزهایی را که در مدرسه یاد گرفته بود به من می‌گفت. اولین خاطره من از ریاضیات احتمالاً زمانی است که او مسئله جمع کردن اعداد از 1 تا 100 را به من یاد داد. فکر می‌کنم او در یک مجله علمی مشهور خوانده بود که گاوس چگونه این مسئله را حل کرد. راه حل برای من بسیار جذاب بود. این اولین باری بود که از یک راه حل زیبا لذت بردم، اگرچه خودم نتوانستم آن را پیدا کنم.

مریم در ادامه با اشاره به دوران کودکی خود که در جنگ 8 ساله ایران و عراق سپری شده بوده، اضافه کرد: من از بسیاری جهات بسیار خوش شانس بودم. زمانی که من دبستان را تمام کردم، جنگ تمام شد. اگر 10 سال زودتر به دنیا می‌آمدم نمی‌توانستم فرصت‌های بزرگی که برایم ایجاد شد را به دست آورم. من به دبیرستان عالی « فرزانگان» تهران رفتم و معلمان بسیار خوبی داشتم. در هفته اول راهنمایی با دوستم رویا بهشتی آشنا شدم. داشتن دوستی که علایق مشترکی داشته باشد بسیار ارزشمند است و به شما کمک می‌کند با انگیزه بمانید.

مدرسه ما نزدیک به خیابانی پر از کتابفروشی در تهران بود. یادم می‌آید قدم زدن در این خیابان شلوغ و رفتن به کتابفروشی‌ها چقدر برای ما هیجان‌انگیز بود. ما نمی‌توانستیم مانند افرادی که معمولاً در اینجا در یک کتابفروشی اجازه دارند، کتاب‌ها را مرور کنیم، بنابراین در نهایت کتاب‌های تصادفی زیادی می‌خریدیم. همچنین مدیر مدرسه ما زنی با اراده بود که مایل بود فرصت‌های مشابه مدرسه پسرانه را برای ما فراهم کند.

بعدها در المپیادهای ریاضی شرکت کردم که باعث شد به مسائل پیچیده‌تری فکر کنم. در نوجوانی از این چالش لذت بردم. اما مهمتر از همه، من ریاضیدانان و دوستان الهام بخش زیادی را در دانشگاه شریف ملاقات کردم. هر چه بیشتر برای ریاضیات وقت می‌گذاشتم، بیشتر هیجان‌زده می‌شدم.

میرزاخانی در رابطه با علاقه‌اش به مسائل پیچیده ریاضی این‌گونه گفت: زمانی که وارد هاروارد شدم، بیشتر بر روی «جبر» کار می‌کردم. همیشه از تحلیل پیچیده لذت می‌بردم، اما چیز زیادی در مورد آن نمی‌دانستم. بنابراین شروع به شرکت در سمینارهای غیررسمی کردم که توسط دکتر مک مولن برگزار می‌شد. من مجذوب این بودم که چگونه او می‌تواند مسائل را به شکل ساده بیان کند. بنابراین شروع به سوال کردن از او و فکر کردن به مسائل پیچیده ریاضی کردم.

بیشتر مسائلی که من روی آنها کار می‌کنم مربوط به ساختارهای هندسی روی سطوح و تغییر شکل آنهاست. به طور خاص، من علاقه‌مند به درک سطوح هذلولی هستم. گاهی اوقات خواص یک سطح هذلولی ثابت را می‌توان با مطالعه فضای مدول که تمام ساختارهای هذلولی را روی یک سطح توپولوژیکی معین پارامتر می‌کند، بهتر درک کرد.

این فضاهای مدول دارای هندسه‌های پیچیده هستند و به روش‌های تعریف شده در هندسه دیفرانسیل، هذلولی و جبری پدید می‌آیند. برای من جالب است که می‌توان به یک مشکل از دیدگاه‌های مختلف نگاه کرده و با استفاده از روش‌های مختلف به آن نزدیک شد.

مریم میرزاخانی در پاسخ به سوال خبرنگار در مورد بزرگترین و لذت بخش‌ترین دستاوردش گفت: لذت بخش‌ترین قسمت لحظه‌ای است که راه حل را پیدا کرده و می‌گویم «آها»، هیجان کشف و لذت بردن از درک چیزهای جدید، احساس قرار گرفتن در بالای کوه و دیدن یک منظره زیبا و واضح را به انسان می‌دهد. البته بیشتر مواقع، ریاضیات برای من مانند این است که در یک پیاده‌روی طولانی و بدون پایان قرار دارم.

میرزاخانی در پایان و در رابطه با توصیه به علاقمندان ریاضی، اذعان داشت: من فکر نمی‌کنم که همه باید ریاضیدان شوند، اما معتقدم که بسیاری از دانش آموزان به ریاضیات فرصت واقعی نمی‌دهند. من در مدرسه و دوران راهنمایی در ریاضی ضعیف بودم؛ چرا که علاقه‌ای به فکر کردن به آن نداشتم. بدون هیجان کشف، ریاضیات می‌تواند کاری بیهوده و سرد به نظر برسد. زیبایی ریاضیات سهم کسانی است که صبور باشند.

دریافت جایزه فیلدز

مدال فیلدز که اولین بار در سال 1936 اعطا شد، هر چهار سال یک بار به استعدادهای استثنایی زیر 40 سال اعطا می‌شود. مریم میرزاخانی در سال ۲۰۱۴ و در سن 37 سالگی به خاطر کاربرد «دینامیک و هندسه سطوح ریمانی و فضاهای مدولی آنها» برنده مدال فیلدز شد، که بالاترین جایزه در ریاضیات است. وی تنها زن و تنها ایرانی برنده مدال فیلدز است.

مریم میرزاخانی فوریه 2014 ایمیلی دریافت کرد مبنی بر اینکه او مدال فیلدز (بالاترین افتخار در ریاضیات) را 13 آگوست در کنگره بی‌المللی ریاضی‌دانان سئول (کره جنوبی) دریافت خواهد کرد. میرزاخانی با فروتنی مثال زدنیش گمان برد که ایمیل او هک شده است! حتی زمانی که در کنگره حاضر شد و از او خواستند: سهم خود را در حل مسئله پیچیده ریاضی توضیح دهد، خندید و گفت: راستش را بخواهید، فکر نمی‌کنم سهم زیادی داشته باشم. این‌گونه بود زنی که نام او در لیست 7 زن تاثیر گذار دنیا ثبت شده است.

«کریستین روسو» نایب رئیس اتحادیه بین‌المللی ریاضیات، در آن زمان گفت که این یک لحظه فوق‌العاده است و آن را با جوایز نوبل فیزیک و شیمی «ماری کوری» در آغاز قرن بیستم مقایسه کرد.

درگذشت مریم میرزاخانی

میرزاخانی در سال 1392 به سرطان سینه مبتلا شده و سرطان به مغز استخوان وی سرایت کرده بود. در تیر ماه سال 1396 مریم به دلیل سرطان در بیمارستانی در آمریکا بستری شد و در 23 تیر ماه 1396 در کالیفرنیا درگذشت.

زمانی که مریم میرزاخانی درگذشت، عکس بدون حجاب او در اکثر روزنامه های ایران اعم از «همشهری» تا «دنیای اقتصاد» در صفحه یک منتشر شد، که باعث شد رسانه‌های جهانی مانند گاردین بنویسند: روزنامه‌های ایران در ادای احترام به نابغه ریاضی ایرانی، تابوی حجاب را شکستند و این نشان می‌دهد که برجستگی او قوانین را نادیده می‌گیرد.

شوهر مریم میرزاخانی اهل چک بوده و از او یک دختر به نام آناهیتا به یادگار مانده است. پس از درگذشت ملکه ریاضیات جهان، 60 نماینده مجلس برای اینکه دختر میرزاخانی بتواند به ایران سفر کند، خواستار تسریع در اصلاحیه قانونی شدند که به فرزندان مادران ایرانی که با خارجی‌ها ازدواج کرده‌اند اجازه تابعیت ایرانی را می‌دهد.

دیدگاه‌ها

«تسیر-لاوین» رئیس دانشگاه استنفورد، مریم میرزاخانی را نظریه‌پرداز ریاضی و همچنین فردی متواضع توصیف کرد که افتخارات را تنها به این امید می‌پذیرفت که دیگران را تشویق به پیروی از راه او کند.

زنده یاد «فیروز نادری» دانشمند ایرانی ناسا، گفت: «امروز نوری افول کرد و قلبم شکست. خیلی زود رفت. یک نابغه؟ بلی. بلکه یک دختر، یک مادر و یک همسر.»

«ادوارد فرنکل» استاد دانشگاه کالیفرنیا برکلی و نویسنده کتاب پرفروش عشق و ریاضی نیویورک تایمز، در توییتی نوشت: «مریم میرزاخانی، ریاضیدان بزرگ و انسانی شگفت انگیز که سقف شیشه‌ای را شکست و الهام بخش بسیاری از مردان و زنان بود.»

«مک مولن» برنده مدال فیلدز سال 1998: «او نوعی تخیل جسورانه داشت. او در ذهن خود تصویری تخیلی از آنچه باید در جریان باشد، فرموله می‌کرد، سپس به دفتر من می‌آمد و آن را توصیف می‌کرد. و در پایان می گفت: «درست است؟» من از این که او فکر می‌کرد من می‌دانم بسیار شاد می‌شدم.

«محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه دولت روحانی: خبر درگذشت نابغه جوان ایرانی و استاد ریاضی، «مریم میرزاخانی» اندوه عمیقی برای من و همه ایرانیانی که به دانشمندان برجسته و ممتاز خود می‌بالند، به همراه داشت.

«رامین تکلو» استاد ریاضی دانشگاه ایلینوی شیکاگو گفت: «مریم میرزاخانی حتی بدون گرفتن فیلدز هم در میان معروف‌ترین ریاضی‌دانان جهان بوده‌است».

کمیته مدال فیلدز: «چیره‌دست در گستره قابل توجهی از تکنیک‌ها و حوزه‌های متفاوت ریاضی، او تجسم ترکیبی کمیاب است از توانایی تکنیکی، بلندپروازی جسورانه، بینش وسیع و کنجکاوی ژرف.»

جوایز و افتخارات مریم میرزاخانی

مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی هنگ‌کنگ در سال ۱۹۹۴

مدال طلا (با نمره کامل). المپیاد جهانی ریاضی کانادا در ۱۹۹۵

همکار پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، تهران، ایران از ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۹

جایزه افتخاری دانشگاه هاروارد در سال ۲۰۰۳

جایزه برترین فارغ‌التحصیلان دانشگاه هاروارد در سال ۲۰۰۳

جایزه پژوهشگر برتر بنیاد ریاضیات کلی در سال ۲۰۰۴

جایزه ای‌ام‌اس بلومنتال در سال ۲۰۰۹

دعوت به کنگره بین‌المللی ریاضیات در سال ۲۰۱۰ برای سخنرانی در مورد «توپولوژی و سیستم‌های پویا و معادله دیفرانسیل معمولی»

جایزه ستر از طرف انجمن ریاضی آمریکا در سال ۲۰۱۳

انتخاب به عنوان یکی از ده فرد مهم سال ۲۰۱۴ از سوی مجله نیچر

جایزه بنیاد ریاضیات کلی در سال ۲۰۱۴

سخنران مدعو کنگره بین‌المللی ریاضی درسال ۲۰۱۴

مدال فیلدز در سال ۲۰۱۴

عضویت در فرهنگستان علوم فرانسه در سال ۲۰۱۵

عضویت در مجمع فیلسوفان آمریکا در سال ۲۰۱۵

عضویت در آکادمی ملی علوم آمریکا در سال ۲۰۱۶

عضویت در فرهنگستان هنر و علوم در سال ۲۰۱۷،

نهاد زنان سازمان ملل در سال 1398 به معرفی ۷ دانشمند زن تاثیرگذار دنیا پرداخت که در میان آن‌ها نام «مریم میرزاخانی» ریاضی‌دان فقید برجسته ایرانی هم به چشم می‌خورد.

زادروز مریم میرزاخانی، بیست و دوم اردیبهشت (دوازدهم می) از سوی اتحادیه بین‌المللی انجمن‌های ریاضی جهان با پیشنهاد کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران به عنوان روز جهانی زن در ریاضیات نامگذاری شد.

سخن پایانی

احمد میرزاخانی، پدر مریم، پس از درگذشت دخترش در سال 1396، در مصاحبه‌ای با تجارت نیوز در رابطه با لزوم تکریم بزرگان گفت: این قبیل کارها مانند مواد مخدر می‌ماند و جامعه را از مسیر پیشرفت دور می‌کند. اینکه بخواهیم خودمان را در گذشته محصور کنیم، اشکال دارد. البته باید قدر نخبگان خودمان را بدانیم، اما قرار نیست هر آنچه که باید برای آینده سرمایه‌گذاری کنیم، برای گذشتگان هزینه کنیم و نخبگان امروز را فراموش کنیم.
شک نکنیم که ایرانیان با هوش هستند. مردم هر کشوری لقبی خاص دارند که لقب ایرانی‌ها «هوشمندی است»، اما این هوش چگونه باید رشد کند. تنها راهکار این است که به افراد با هوش در هر سن و سالی اهمیت بدهیم.

همچنین بخوانید:

فاطمه مقیمی، یکی از قدرتمندترین زنان ایران

زندگینامه دکتر سکینه پری همدانی، اولین جراح زن ایران

ایران درودی، خالق تصاویری از کمال و اعتلا

مه‌لقا ملاح؛ مادر محیط زیست ایران

زنی که ۲ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب کرد