لیلا درخشان 5 دقیقه 18 تیر 1402

آذر اندامی، نامی که بر روی سیاره زهره حک شد

در شرایطی که وبا جان انسان های بسیاری را می گرفت، شرایط هولناکی که تنها راه نجات از وبا، تزریق واکسن پیش از ابتلا بود! «آذر اندامی» بانویی از دیار رشت، توانست با تولید واکسن وبا از بروز فجایع تاریخی جلوگیری کند. نام وی به پاس خدمات و تحقیقاتش، تا ابد بر روی ونوس (زهره) حک شد تا در ذهن جهانیان جاودانه بماند.

بانو آذر اندامی نخستین و تنها زن ایرانی است که نام او به دلیل تحقیقات علمی‌اش و تولید واکسن وبا در ایران، بر روی یکی از حفره‌های سیاره زهره گذاشته شده است.

فهرست محتوا

زندگینامه آذر اندامی

آذر اندامی در سال ۱۳۰۵ در محله ساغریسازان رشت متولد شد. او فرزند چهارم و تنها دختر خانواده بود. مقطع ابتدایی را در دبستان بانوان رشت با یک سال جهش تحصیلی به پایان برد. بعد از اخذ مدرک پایان سال نهم تحصیلات عمومی (مدرک سیکل )از دبیرستان فروغ (۱۷ شهریور) رشت، پدرش از ادامه تحصیل او ممانعت کرد و وی را به دانشسرای مقدماتی رشت فرستاد.

در سال ۱۳۲۴ از دانشسرا فارغ‌التحصیل شد و در سال ۱۳۲۵ به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و معلم شد. در سال ۱۳۲۹ و در حین کار دیپلم طبیعی را با امتحان متفرقه دریافت کرد. در سال ۱۳۳۱ با شرکت در کنکور دانشگاه تهران در رشته پزشکی این دانشگاه پذیرفته شد. در سال ۱۳۳۷ موفق به دریافت گواهینامه دکترای پزشکی گردید و بلافاصله به گذراندن دوره تخصصی زنان و زایمان مشغول شد. پس از پایان دوره تخصصی به وزارت بهداری آن زمان منتقل شد و در نهایت به کار در انستیتو پاستور پرداخت.

خاطرات «محمد اندامی»، برادر آذر اندامی

برادر آذر اندامی «محمد اندامی» درباره خواهرش می‌گويد: « زمستان‌ها در يک اتاق کوچک دور يک چراغ نفتی گرد جمع می‌شدیم و هر کس کار خود را انجام می‌داد.» آذر نيز به مطالعه می‌پرداخت. تابستان‌ها وضع کمی بهتر بود، چون دست کم سقفی بزرگ‌تر بر سر داشتيم که همان آسمان بود. پس از گرفتن مدرک پايان سال نهم آموزش همگانی از دبيرستان فروغ رشت به سبب علاقه وافری که به پيشه معلمی ( آموزش‌گری ) داشت، به دانش سرای مقدماتی رشت رفت تا بعدها بتواند معلم شود.

در سال 1324 ه . ش از دانش سرا با نمره‌های عالی فارغ‌التحصيل شد. اما چون سنش برای استخدام در آموزش و پرورش کم بود يک سال به طور رايگان در دبستان‌های رشت درس داد و سال بعد، يعنی 1325 به طور رسمی به استخدام آموزش و پرورش در آمد. علاقه او به ادامه درس دادن سبب شد که در حين کار بتواند در سال 1329 ديپلم طبيعی متوسطه آن زمان را بگيرد و در سال 1331 در کنکور دانشگاه تهران در رشته پزشکی شرکت کند و پذيرفته شود. او در حين درس خواندن و مطالعه در يکی از مدرسه‌های جنوب شهر تهران هم درس می‌داد، چون برای گذراندن زندگی به اين کار نياز داشت.

ازدواج آذر اندامی

بانو آذر اندامی در سال ۱۳۳۹ با دکتر منصور خلعتبری ازدواج کرد. وی نه‌تنها در پهنه علم پژوهشگری كوشا بود، بلكه در زندگی خانوادگی خويش هم همسری شايسته و مادری فداكار و نمونه بود. از او سه فرزند به يادگار مانده است؛ آذرمیدخت (کارشناس ژئوفیزیک)، میترا ( پرستار) و آرش (مهندس معمار) که هر سه مقیم فرانسه هستند.

تولید واکسن وبای ایرانی توسط آذر اندامی

سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۵ خورشیدی بیماری شبه وبای التور در ایران و بسیاری دیگر از کشورها شیوع پیدا کرد. التور به عنوان یک بیماری حاد اسهالی محسوب می‌شود که عامل آن میکروب وبا است. علائم بیماری از سمی نشات می‌گیرد که توسط میکروب در روده باریک افراد آلوده ترشح می‌شود. بنابراین میکروب از طریق مدفوع انسان در محیط پخش شده و آب و غذا را آلوده می‌کند.

در آن شرایط هولناک تنها راه پیشگیری، تزریق واکسن وبا قبل از ابتلا به بیماری بود و در آن زمان تنها مرکز تهیه واکسن در ایران انستیتو پاستور بود که تمام امکانات آن در اختیار آزمایشگاه میکروب شناسی قرار گرفت و کارکنان مرکز با ریاست اندامی شروع به کار کردند و سرانجام وی توانست واکسن وبای التور را بسازد و از بروز فجایع هولناک و دردآور جلوگیری کند.

این واکسن به کشورهای همسایه هم فرستاده شد و افتخاری بود که به خاطر زحمات شبانه روزی این پزشک وارسته نصیب ایران شد. به دلیل خدمات بی‌بدیل این بانوی پژوهشگر، وی به معاونت بخش میکروب شناسی و سپس به ریاست بخش وبا و دیفتری رسید و به پاس کارها و تلاش شبانه‌روزی‌اش، نشان علمی به او اعطا شد.

یکی از همکاران وی در انستیتو پاستور تهران با نام خانم دکتر منصورپور درباره برخی از ویژگی‌های این بانوی انسان دوست می‌گوید: وی، زن زحمتکش و با اراده‌ای بود. در این انستیتو هم یک روز دست از تلاش و پژوهش برنداشت و من زنی به پشتکار و همت او ندیده‌ام. اندامی از معدود افرادی بود که هرچه بیشتر می‌دانست، بیشتر می فهمید که چیزهای زیادی هست که نمی‌داند و تلاش همیشگی او و پویایی و حرکت زندگی‌اش حاکی از این ادعاست. او بیشتر شب‌ها و روزهای تعطیل را در بیمارستان می‌ماند و حتی کشیک پزشکان دیگر را نیز بر عهده می‌گرفت تا تجربه بیشتری به دست بیاورد.

او پس از مدتی با استفاده از بورس تحصیلی انستیتو پاستور به پاریس رفت و در سال ۱۳۴۶ موفق به اخذ گواهینامه باکتریولوژی گردید. در سال ۱۳۵۳ موفق به دریافت دانشنامه تخصصی علوم آزمایشگاهی بالینی شد. او در سال ۱۳۵۷ بازنشسته شد. چندین بار به کشورهای فرانسه و بلژیک سفر کرد و حاصل این سفرها مقالات علمی بود که در مجلات معتبر به چاپ رسید.

درگذشت آذر اندامی

دکتر آذر اندامی پس از بازنشستگی، در مهمانی توديعی که در انستيتو به پاس بازنشستگی او انجام گرفت، اینگونه گفت:

« امروز اين لحظه از زمان را يکی از با شکوه‌ترين لحظه‌های زندگی خود می‌دانم … . زيرا به پندار من در اين عصر و زمانه که جهان تلاش و کوشش است اگر کسی بتواند سی سال خدمت مقرر دولتی خود را با کاميابی به پايان برساند و برابر قانون کشوری بازنشسته شود، در پايان خدمت از سوی رياست محترم و همکاران اداری خود قدردانی شود خوش‌بخت خواهد بود. من از آغاز خدمت دولتی پايانی اين چنين آرزو می‌کردم و چون به منظور رسيده‌ام خدا را شکر می‌گويم و احساس شادی و غرور می‌کنم …».

پس از بازنشستگی چون خانه‌نشینی را نمی‌پسندید به بیمارستان باهر رفت و ریاست آزمایشگاه تشخیص طبی آنجا را بر عهده گرفت. پس از مدتی در مطب همسرش، خلعتبری، در خیابان حسام‌السلطنه به کار مداوای بیماری‌های زنان و زایمان مشغول شد. در همین سال‌ها بود که به تومور مغزی مبتلا گردید. یک روز در مطب در حین معاینه بیمار، تعادل خود را از دست داد و بر روی او سقوط کرد. در ۲۸ مرداد سال ۱۳۶۳ ه.ش به علت آمبولی ریه که از عواقب بیماری سختش بود درگذشت.

در سال ۱۹۹۲ میلادی، هشت سال پس از مرگ این بانوی اندیشمند و پژوهشگر بزرگ بود که انجمن بین‌المللی نجوم AIU که از سال ۱۹۱۹ پس از نقشه برداری ماهواره اکتشافی ماژادن از سیاره زهره به نامگذاری نقطه‌های موجود در این سیاره به نام زنان نامدار جهان پرداخته بود، حفره‌ای به قطر ۳۰ کیلومتر در طول جغرافیای ۲۶ درجه و ۵۵ دقیقه و عرض جغرافیایی ۱۷ درجه و ۴۵ دقیقه با قله‌ای مرکزی را در جنوب سیاره زهره به نام اندامی نامگذاری کرد. آذر اندامی تنها زن ایرانی بود که نامش به این شورا فرستاده شد و بانی این کار دخترش بود.