بررسی جایگاه ایران در شاخص آمادگی شبکه‌ای (NRI)

به گزارش ایران دکونومی، شاخص آمادگی شبکه‌ای (NRI) میزان آمادگی کشورها برای بهره‌برداری از فرصت‌های ایجاد شده از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات را در مقاطع سالانه ارزیابی می‌نماید. این شاخص به دنبال ایجاد درک بهتر از تاثیر ICT بر رقابت‌پذیری کشورها نه فقط به عنوان یک صنعت، بلکه به عنوان موتور محرکه صنایع و البته مهمتر از آن جوامع و نیز بستر اصلی هر حرکت اقتصادی مطابق مدل پورتر (۱۹۸۸، ۱۹۹۰) است.

این شاخص ترکیبی از سه مولفه محیط دربرگیرندهICT در کشور یا اجماع مورد بررسی (اجزای اصلی دیاموند پورتر شامل خرده سیستم‌های بازار، سیاست و زیرساخت‌ها) آمادگی نقش آفرینی اصلی اجماع (افراد، بنگاه‌های اقتصادی و دولت) جهت بهره‌برداری از ICT و نهایتاً میزان استفاده عملی و عینی این نقش‌آفرینان از ICT در این حوزه تعریف گردیده است.

شاخص آمادگی شبکه از سال ۲۰۰۲ توسط مجمع جهانی اقتصاد با همکاری موسسه مدیریت بازرگانی اروپا آغاز گردید و از سال ۲۰۱۹ پایش آن به موسسه غیرانتفاعی پورتلاس واگذار شد. چارچوب محاسبه آن بر اساس معیارهای اصلی همچون فناوری، جامع، حاکمیت، تاثیر و همچنین عوامل انسانی آمادگی شبکه طراحی شد. تحولات این شاخص برای ایران از سال ۲۰۱۰ تا سال ۲۰۲۱ در شکل زیر نشان داده شده است:

از سال ۲۰۱۹ به بعد شاخص NRI با هدف «افزایش آگاهی از نفوذ ICT و فناوری‌های نوین در میان جامعه، کسب و کارها و دولت»، «ارائه خدمات با کیفیت و مقرون به صرفه»، «افزایش سطح رفاه اجتماعی» و «حرکت به سمت توسعه پایدار» مورد بازنگری قرار گرفت. محورهای این شاخص و سنجه‌های این الگوی بین‌المللی را می‌توان به عبارتی معادل ارزیابی تحول دیجیتال در کشورهای مختلف در نظر گرفت.

روش‌شناسی محاسبه شاخص آمادگی شبکه‌ای (NRI)

مطابق شکل (۱)، شاخص NRI در چهار شاخه اصلی بلوغ فناوری (Technology)، استفاده جامعه از فناوری (People)، حکمرانی (Governance)، اثرگذاری (Impact) طی ۱۲ زیر شاخه فرعی و ۶۰ متغیر، کشورها را مورد بررسی قرار داده و در هر یک از این شاخه‌ها و متغیرها، امتیاز و رتبه‌ای به آنها تخصیص می‌دهند.

بلوغ فناوری، استفاده جامعه از فناوری، حکمرانی به عنوان محرک‌های ICT تعریف می‌شود. شاخص آمادگی شبکه‌ای، عوامل محیطی را از میزان استفاده و سطح آمادگی و نیز اندازه تاثیرات آن جدا می‌کند و از سوی دیگر وزن و اهمیت تمام زیر شاخص‌ها و ستون‌ها در محاسبه و تعیین شاخص آمادگی شبکه یکسان فرض می‌شود.
در شکل (۲) شاخص آمادگی شبکه‌ای، عوامل محیطی را از میزان استفاده و سطح آمادگی و نیز اندازه تاثیرات آن جدا می‌کند. از سوی دیگر وزن و اهمیت تمام زیرشاخص‌ها و ستون‌ها در محاسبه و تعیین شاخص آمادگی شبکه یکسان فرض می‌شود. به‌طور کلی شاخص NRI نشان می‌دهد که تحول دیجیتال در سطوح بین‌المللی، ملی و محلی در حال وقوع است. برای نمونه می‌توان شهرهای هوشمند را به عنوان نوعی از منادی تحولات دیجیتال مطرح کرد.

وضعیت شاخص آمادگی شبکه‌ای ایران

شکل (۳) وضعیت جایگاه شاخص آمادگی شبکه‌ای کشور در جهان برای سال‌های ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد. همانگونه که مشاهده می‌گردد جایگاه ایران در سال ۲۰۲۰ نسبت به سال ۲۰۱۹ یک رتبه بهبود یافته است، اما در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۲۰ بدون تغییر و در رتبه ۷۹ جهان باقی مانده است.

در سال ۲۰۲۱، بهترین جایگاه کشور ایران در بین ۴ شاخه اصلی این شاخص مربوط به محور بلوغ فناوری (Technology) است که در جایگاه ۷۰ در بین ۱۳۰ کشور جهان قرار گرفته و نامناسب‌ترین جایگاه نیز متعلق به محور اثرگذاری (Impact) با رتبه ۹۹ است. در این میان، کشور ایران هنوز در زمینه حصول نتایج اقتصادی و اجتماعی مورد انتظار از توسعه فناوری، توفیق چندانی به دست نیاورده است. در ابعاد استفاده جامع از فناوری (People) و حکمرانی (Governance) نیز کشور ایران به ترتیب رده‌های ۷۱ و ۷۷ جهانی را کسب کرده است.

جایگاه ایران در میان کشورهای منطقه

در گزارش ۲۰۲۱ شاخص جهانی NRI در بین ۱۹ کشور منطقه، فلسطین اشغالی با امتیاز ۷۱/۵۱ در جایگاه نخست و کشور تاجیکستان با امتیاز ۳۴/۵۵ در جایگاه آخر قرار گرفته‌اند. شایان ذکر است که برای کشورهای عراق، یمن و سوریه آماری منتشر نشده است. کشور ایران نیز در این رده‌بندی با امتیاز ۴۶/۲۹ در جایگاه پانزدهم قرار گرفته است. طبق محاسبات، میانگین امتیاز جهانی و میانگین امتیاز کشورهای منطقه برای شاخص مذکور به ترتیب که کشورهای منطقه به ترتیب برابر با ۵۱/۸۲ و ۵۱/۶۰ بوده است که نشان می‌دهد که کشورهای منطقه به‌طور متوسط در بهبود شاخص آمادگی شبکه به میانگین جهانی این شاخص نزدیک شده‌اند. شکل (۴) جایگاه کشورهای منطقه را به ترتیب امتیاز شاخص آمادگی شبکه به تصویر کشیده است.

مطابق جدول (۱)، امتیاز کشور ایران در هر چهار شاخه از متوسط جهان و منطقه کمتر است.

بررسی مولفه‌های آمادگی شبکه‌ای

در جدول شماره (۲) تصویری از آن بخش از مولفه‌هایی منعکس شده است که رتبه ایران در میان ۱۳۰ کشور جهان کمتر از ۳۰ می‌باشد.

چنانچه دامنه بحث را محدودتر نماییم و تنها به آن بخش از مؤلفه‌هایی بپردازیم که ایران در ۲۰ کشور اول جهان قرار دارد، در واقع نکته‌ای جلب توجه می‌نماید و آن بهره‌مندی ایران از حداقل زیرساخت‌های لازم و ضریب نفوذ استفاده خدمات در حوزه فاوا است. توضیح آنکه تعداد خانوارهایی که به اینترنت دسترسی دارند، پهنای باند اینترنت بین‌المللی و اشتراک پهنای باند تلفن همراه و فقدان شکاف در استفاده از پرداخت‌های آنلاین حکایت از آن دارد که زیرساخت‌های لازم (پهن بند) و فرهنگ استفاده از خدمات فن‌آوری اطلاعات و توزیع عادلانه آنها از منظر اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی ایران در وضعیت مناسبی است.

در تشریح نقاط ضعف کشور ایران نیز می‌توان به متغیرهای «حفاظت فردی در قانون حمایت از تولیدکنندگان محتوا» (جایگاه ۱۲۹ در جهان)، «کیفیت رگولاتوری» (جایگاه ۱۲۸ در جهان)، «صادرات خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات» (جایگاه ۱۲۳ در جهان)، «آزادی در انتخاب زندگی» (جایگاه ۱۲۰ در جهان)، «نرخ رشد تولید ناخالص داخلی به ازای هر فرد فعال» (جایگاه ۱۱۶ در جهان)، «صادرات فناوری پیشرفته» (جایگاه ۱۱۴ در جهان)، «گوشی ارزان» (جایگاه ۱۱۱ در جهان)، «انرژی پاک و مقرون به صرفه» (جایگاه ۱۰۹ در جهان)، «توسعه اپلیکیشن‌های موبایل» (جایگاه ۱۰۵ در جهان)، «جمعیت تحت پوشش حداقل یک شبکه تلفن همراه 3G» (جایگاه ۱۰۴ در جهان)، «سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوظهور» (جایگاه ۱۰۲ در جهان)، «مشارکت الکترونیکی» (جایگاه ۱۰۲ در جهان) اشاره نمود که نیازمند توجه و آسیب شناسی و حل موانع موجود در مسیر پیشرفت هرکدام است تا بتوان به جایگاه مناسبی در سطح منطقه و جهانی رسید.

جمع‌بندی

بررسی گزارش‌های شاخص آمادگی شبکه (NRI) در چند سال اخیر مؤید آن است که جایگاه جهانی کشور ایران بهبود یافته است، به گونه‌ای که جایگاه کشور ایران از رتبه ۱۰۱ در سال ۲۰۱۰ به رتبه ۷۹ در سال ۲۰۲۱ رسیده است؛ اما همچنان مقایسه وضعیت ایران با کشورهای منطقه نشان می‌دهد که شیب پیشرفت در آمادگی شبکه (NRI) پایین‌تر از سطح مورد نظر بوده است؛ به گونه‌ای که در سال ۲۰۲۱ کشور ایران بین ۱۹ کشور منطقه در جایگاه پانزدهم و در شاخه‌های اصلی بلوغ فناوری (Technology)، استفاده جامعه از فناوری (People)، حکمرانی (Governance) و اثرگذاری (Impact) نیز به ترتیب در جایگاه ۱۲ ، ۱۴ ، ۱۳ و ۱۸ در بین کشورهای منطقه و جایگاه ۷۰، ۷۱، ۷۷ و ۹۹ در بین ۱۳۰ کشور جهان قرار گرفته است.

در کنار توجه به الزامات و توانمندی‌های داخلی جهت رفع چالش‌ها، نباید از فرصت‌های طبیعی پیش آمده نیز جهت تقویت آمادگی شبکه غافل شد. به اعتقاد نگارندگان گزارش ۲۰۲۱ شاخص جهانی NRI، پاندمی کرونا در تسریع و شتاب‌بخشی به پیشرفت‌های فناورانه کشورها نقش قابل توجهی ایفا کرده است؛ به گونه‌ای که طی چند هفته پس از اعمال محدودیت‌‌های تردد ناشی از شیوع کرونا، عمده کشورها توانستند تا حد زیادی خود را با شرایط موجود تطبیق دهند و محدودیت‌ها را با کمک فناوری‌های ارتباطی کاهش و یا حتی ناپدید سازند.

اعتقاد بر این است که امروزه، تحول دیجیتال از اولویت به ضرورت جهانی تبدیل شده و می‌بایست دسترسی برابر به تجهیزات دیجیتال، فناوری و مهارت‌های به کارگیری این فناوری در زندگی بشری صرف نظر از جنسیت ، نژاد و موقعیت جغرافیایی ارتقا یافته و تسهیل گردد.